استان آذربایجان شرقی با مركزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است كه در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و مردمان این شهر با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار كسی می كنند كه حدود هزار و 300 سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزادمردی را به بشریت آموخت.

تبریز به دلیل كثرت آئین و مراسم های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عنوان شهر ام الهیات شناخته می شود.
در این استان از دهه آخر ماه ذالحجه (بعد از عید قربان) بیرق های سرخ، سیاه و سبز تمام فضای شهر را تسخیر كرده و از دور خودنمایی می كنند. سردرب ها، امام زاده ها، تكایا، مساجد و حتی منازل خاص به این بیرق ها خوش آمد گویی می كنند.

در استان آذربایجان شرقی فرقی نمی كند ترك باشی یا فارس، عرب باشی یا عجم، محرم كه شروع شود دلت خواه ناخواه تو را به گوشه ای خواهد كشاند تا فارغ از هر دغدغه ای در قالب هیات های عزاداری به ابراز عشق و ارادت به سالار شهیدان بپردازید.

دسته های عزاداری شاه حسین گویان

دسته های شاخسی واخسی

این مراسم پیش درآمد تشكیل هیات های عزادار محرم در آذربایجان شرقی است كه مركب از جوانان و ریش سفیدان این استان می باشد كه به طور جداگانه ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیكی مسجد یا تكیه جمع می شوند.

در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را كه نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدی می زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حركات ریتمیك پاها و دست ها،نوحه خوانی می كنند.
در این آئین معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.

از نمونه اشعار این مراسم می توان به این اشعار اشاره كرد:

یا حسین وای حسین

یا حسین شاه حسین

و ...

این تركیب تا شب های اول محرم به این شكل صورت می گیرد و از شب های پنجم به بعد دسته گردانی به صورت گردشی در محلات شروع می شود.

زمان شروع هیات ها زمانی است كه چندین هیات به هم برخورد می نمایند و با فریادهای بلند ٜیا حسین ،  وای حسین ، حیدر-صفدر ، حسینم وای حسینم وای  شنیده می شود.

البته امروزه برای تهیج بیشتر گروه های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می شود.این مراسم از آنجایی مهم جلوه می كند كه در هیچ كجا دنیا به غیر از استان های آذری نشین كشور از جمله آذربایجان شرقی برگزار نمی شود.

از مهمترین اشعاری كه در این آئین به گوش می رسد، صدای دلنشین مردمانی است كه یك صدا فریاد می زنند:

حسین یئرلر آغلار گویلر آغلار

رسول مصطفی پیغمبر آغلار

الم آغلار، شر آغلار، لشكر آغلار

سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار

معنی:

به حال حسین زمین ها و آسمان ها گریه می كند

رسول مصطفی حضرت پیغمبر گریه می كند

علم و شیر و لشكر گریه می كند

آب و قاتل و خنجر گریه می كند.

علم بندی

آئین سنتی علم بندی به صورت كاملا سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا می شود كه هر سال بازدیدكنندگان مخصوص خود را دارد.

علم مراغه تقریبا 50 متر است كه توسط سرپرست هیات های مراغه با انواع پارچه ها و روسری ها نصب می گردد. بعد از نصب پارچه ها و استحكام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده كرده و مابقی دستمال ها را بر روی آن نصب می كنند، در حین نصب علم ها هزاران راس گوسفند زیر پای علم قربانی می شود و هركس نذری داشته باشد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می کند.

فرق نمی كند چه چیزی نذر كرده باشند، هر چه كه است نذر امام حسین(ع) است، از چای و خرما گرفته تا نان و پنیر.این رسم از آئین های كهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقیمانده و 28 ماه صفر با سینه زنی و نوحه خوانی هیات ها واچیده می شود.

مراسم حجله حضرت قاسم(ع)

این مراسم در روستای نرج آباد شهرستان مراغه برگزار می شود. در شب پنجم ماه محرم به كمك اهالی روستا، حجله ای از پارچه های رنگین و گل و شیرینی آراسته می شود و در خانه فردی كه هر ساله میزبان حجله قاسم(ع) است گذاشته می شود و اهالی محل هر كدام با خلعت و كادویی كه برای تزیین حجله می آوردند، جمع می شوند.

این حجله در آن شب با حضور حاضران سینه زن و زنجیرزنان آماده می گردد و بعد از آن شب برای گردش درمحلات تا شب عاشورا می گردانند.

مراسم شمع پای لاماخ  (توزیع شمع)

این مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اكثر نقاط آذربایجان شرقی برگزار می شود.

براساس آئین عزاداری هر كسی كه در طول سال برای گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنین شبی به درب 41 مسجد می رود و در هر كدام یك شمع روشن می كند.

معمولا صاحبان هیات ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می كنند كه محل افروختن شمع است. در این آئین رسم است كه حاجت مندان با پای برهنه این رسم را انجام می دهند.

معمولا جایگاهی كه محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه زدن هیات است و شاید این كار به دلیل روشنایی باشد كه در گرو شمع بوده است، چرا كه در سابق روشنایی هیات ها به این طریق تامین می شده است.

مراسم خیمه سوزانی

این رسم در اكثر نقاط آذربایجان شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می شود.

این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه های امام حسین (ع) در روز عاشورا است.

بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می زنند: قتیل كسیلدی  (مقتول بریده شد).

اكثرا در نقاطی كه شبیه خوانی برگزار می شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می گردد و برای تهیج بیشتر مردم و حاضرین تعدادی شبیه خوان كودك را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می دهند تا تاثیر آن ملموس تر گردد.

گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده اند به آن تیرو پیکان های چوبی نیز متصل می نمایند و بعضا کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته ی عزاداران می گردانند.

مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه های سبز رنگی که به آن وصل کرده بودند را به عنوان تبرک به خانه می برند.