یکی از زیباترین آموزه‌های فرهنگ اسلامی توجه به امانت داری و حفظ اموال و دارایی‌های دیگران است که در اختیار افراد قرار داده شده است.
خداوند متعال در قرآن مجید مىفرماید:«انَّ اللَّهَ یَأْمُرُكُمْ انْ تُۆَدُّوالْاماناتِ الى اهْلِه؛[نساء/58] همانا خداوند به شما فرمان می دهد كه امانتها را به اهل آن بدهید».
امام صادق (علیه السلام) فرمود:«انَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً الَّا بِصِدْقِ الحدیثِ وَاداءِ الْامانَةِ الَى الْبِرِّ وَالْفاجِر؛( الکافی:ج2ص104ح1) خداوند هیچ پیامبرى را بر نیانگیخته، جز براستگویى و اداى امانت به نیكوكار و بدكار»
امام باقر(علیه السلام) فرمود:« ثَلاثٌ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ لِاحَدٍ فیهِنَّ رُخْصَةً: اداءُ الْامانَةِ الَى الْبِرِّ وَالْفاجِرِ ... ؛( مشكاة الانوار طبرسی: ج3 ص142) خداوند اجازه ترك سه چیز را به هیچ كس نداده: یكى رد امانت (به صاحبش) مىباشد چه نیكوكار باشد چه بدكار ...».
امیرمۆمنان (علیه السلام) فرمود: سوگند مى خورم كه لحظهاى قبل از وفات پیامبر (صلی الله علیه واله و سلم) سه بار از او شنیدم كه فرمود:
«یا ابَاالْحَسَنِ ادِّ الْامانَةَ الَى الْبَرِّوَالْفاجِرِ فیما قَلَّ وَجَلَّ حَتَّى فِى الْخَیْطِ وَالْمَخیطِ؛( بحارالنوار :ج77ص275) اى على! امانت را به نیكوكار و بدكار پس بده، كم باشد یا زیاد، حتّى نخ و سوزن».
همچنین آن حضرت در یكى از وصیتهایش فرمود:«ادُّوا الْاماناتِ وَلَوْ الى قَتَلَةِ الْانْبِیاءِ؛( تحف العقول:ص74) امانتها را رد كنید، گر چه به قاتلان پیامبران باشد».
انواع امانت:
در فـرهـنـگ اسـلام امـانـت به دو چیز اطلاق می شود: الف) امانت الهی ب) سپردن مال نزد دیگران.
الف) امانت الهی:
خداوند متعال در سوره مبارکه احزاب آیه 72 می فرماید:
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛[احزاب/72] ما امانت [الهى و بار تكلیف] را بر آسمان ها و زمین و كوهها عرضه كردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناك شدند، و [لى] انسان آن را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود.»
بر تو باد راستگویی و اداء امانت که در این صورت شریک مال مردم خواهی بود. [پس امام دو انگشت خود را به هم چسبانیده و فرمود] مثل این». علمای علوم قرآن و تفسیر درخصوص این آیه شریف نظرات فراوانی ابراز داشته‌اند و مقصود از امانت را در آیه مصادیق متعددی بیان کرده‌اند. به گفته محققین تفسیر نمونه می‌توان گفت امانت الهى همان«تعهد و قبول مسئولیت» است.
بنابراین آنها كه امانت را صفت اختیار و آزادى اراده دانستند به گوشهاى از این امانت بزرگ اشاره كردهاند، همانگونه آنها كه آن را تفسیر به« عقل» یا« اعضاء پیكر» « فرائض و واجبات» و یا« تكالیف به طور كلى» تفسیر نمودهاند هر كدام دست به سوى شاخهاى از این درخت بزرگ پربار دراز كرده، و میوهاى چیدهاند.( تفسیر نمونه، ج17، ص: 454)
ب) مال سپرده شده:
مـنـظـور از مال سپرده شده، اموال و دارایی ها و احیانا اشیایی اسـت کـه بـه انسان امانت داده می شوند و او باید از این امانت هـا به نحو احسن نگه داری کند. به چند نمونه از انواع امانت از نوع مال سپرده شده اشاره می شود. 1-نـامـه هـا و پـیـغـام ها. 2-اجناس و کالاها 3- بیت المال مردم 4-حیوانات 5-زمـیـن
نمونه هایی از امانت در قرآن
خداوند متعال که خود بهترین و بزرگ ترین امین و نگهبان است، از هـر گـونـه دغل بازی و خیانت پاک و مبرا می باشد.
در این جا به نـمـونـه هـایـی از آیـات قرآنی و روایات معصومین(علیه السلام) که درباره امانت وارد شده است، اشاره می کنیم.
* خـداونـد در قـرآن نـسـبـت بـه حـفظ امانت و سپردن آن به دست صـاحـبـانشان می فرماید: (ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهـلـهـا...( نساء(4) آیه 58) خـداونـد به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید.)
* در جـایـی دیگر درباره خیانت نکردن در امانت می فرماید: (فان امـن بـعضکم بعضا فلیود الذی اوتمن امانته ولیتق الله ربه...( بقره(2) آیه283) و اگـر کـسی از شما دیگری را امین دانست، آن کس که امین دانسته شده امانت را باز دهد و باید از خدا بترسد.)
* خـداونـد در آیه ای دیگر درباره قبول و رد امانت از اهل کتاب (نـصـاری و یهود) سخن می گوید و می فرماید: (ومن اهل الکتاب من ان تـامـنـه بـقنطار یوده الیک ومنهم من ان تامنه بدینار لایوده الـیـک الا مـادمت علیه قائما...( آل عمران(3) آیه74) ; بعضی اهل کتاب (از نصاری) تا بـه آن حد درست کارند که اگر مال بسیاری به آنان امانت دهی، رد امـانـت کـنـنـد، و بـرخـی دیـگر از اهل کتاب (یهود) آن اندازه نـادرسـتند که اگر به آنان یک دینار امانت دهی رد نکنند، جز آن که بر مطالبه آن سخت گیری کنی...)
* آیـه دیـگری به امانت داری در طول زندگی و پاداش عظیمی که به شـخـص امـیـن تعلق می گیرد، اشاره می کند و می فرماید: (والذین لامـانـاتهم وعهدهم، راعون* والذین هم بشهاداتهم قائمون* والذین هم علی صلاتهم یحافظون* اولئک فی جنات مکرمون (معارج(70) آیه32 تا35) ; و آنان که امانت و عـهـد و پیمانشان را رعایت می کنند، و آنان که برای شهادت به حق قیام می کنند، و آنان که بر نمازشان مواظبت دارند، اینان در باغ های بهشت با عزت و احترام متنعم اند.)
* امـام عـلی(علیه السلام) درباره امانت داری می فرماید: (الامانه والوفاء صـدق الافـعـال والـکـذب والافـتراء خیانه الاقوال (غررالحکم، حدیث2083) ; امانت داری و وفـاداری، راسـتـی افـعـال (اعـمال) است و دروغ و بهتان، خیانت اقوال (گفته ها).)
* آن حـضـرت در حـدیـثی دیگر، درباره ارزش معنوی امانت داری می فـرمـایـنـد: (الزم الصدق والامانه فانهما سجیه الابرار(همان، حدیث 2335)؛ پیوسته ملازم راست گویی و امانت داری باش که آن دو شیوه نیکان است.)
* امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: اتقوا الله وعلیکم باداء الامانه الـی من ائتمنکم (امالی شیخ صدوق، ص245) ؛ از خدا بترسید و هرکس که شما را امین دانسته و امانتی به شما سپرده، امانتش را بازگردانید.)
و نـیز درباره امر خطیر و مهم رسالت پیغمبران، امام صادق(علیه السلام) می فرماید: خدای عزوجل پیغمبری را مبعوث نکرد مگر به امانت داری و راست گویی نسبت به نیکوکار و بدکار.( اصول کافی در مبانی دین اسلام، ص68)
فوائد و آثار امانت داری در زندگی
امانت داری آثار و فـوایـد فردی و اجتماعی بی شماری دارد که به چند مورد از آن ها اشاره می‌شود:
1. خـشـنودی خداوند:
اینکه خداوند متعال در آیات روح بخش قرآن اولیای خود را در دنیا و آخرت با این ویژگی معرفی می نماید گویایی رضایت خداوند از این صفت اخلاقی و مراعات کنندگان آن است کما اینکه خداوند متعال می فرماید:«وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَ الَّذینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ وَ الَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ أُولئِكَ فی جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ؛[معارج/35-32] و كسانى كه امانتها و پیمان خود را مراعات مىكنندو آنان كه بر شهادتهاى خود ایستادهاند.و كسانى كه بر نمازشان مداومت مىورزند. آنها هستند كه در باغهایى [از بهشت]، گرامى خواهند بود.»
در روایتی از امام علی(علیه السلام) نقل شده است که فرمودند:«إذا أحَبَّ اللّه ُ عَبدا حَبَّبَ إلَیهِ الأمانَةَ؛( میزان الحکمه:ج2ص438/ح3298) امام على علیه السلام : هرگاه خداوند بنده اى را دوست بدارد، امانت دارى را در نظرش محبوب گرداند.»
پیوسته امت من در خوشی و راحتی خواهند بود، مادامی که به همدیگر خیانت نورزند و امانت ها را ادا کنند»
2. جلب اعتماد و اطمینان مردم:
یکی از ویژگی های مشهور رسول اکرم(صلی الله علیه واله و سلم): خصوصت امانت داری ایشان بود به طوری که مشرکین مکه به واسطه این خصوصیت اخلاقی به ایشان اعتماد می کردد و در سفرهای که داشتند اموال خود را نزد ایشان به امانت می گذاشتن علاوه براین به طور تجربی و عقلانی نیز نوعاً مردم کسانی که به امانت داری شهرت دارند دوست می‌دارند و به آنها اعتماد می‌نمایند.
در روایتی نقل شده است امام صادق علیه السلام به عبدالرحمن بن سیابه فرمود: آیا به تو سفارشی ارزنده داشته باشم؟ او گفت: آری یابن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله! امام فرمود: «عَلَیک بِصِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَداءِ الاَمانَةِ تَشْرِک النَّاسَ فی اَمْوالِهِمْ هکذا؛( وسائل الشیعه، ج 19، ص 69) بر تو باد راستگویی و اداء امانت که در این صورت شریک مال مردم خواهی بود. [پس امام دو انگشت خود را به هم چسبانیده و فرمود] مثل این.»
3. وسعت روزی
ازامام على (علیه السلام) در این خصوص نقل شده است که می فرماید:«لامانَةُ تَجُرُّ الرِّزقَ، و َالخیانَةُ تَجُرُّ الفَقرَ؛( تحف العقول ص221 ) امانتدارى روزى مى آورد و خیانت در امانت فقر.»
4. امنیت و آسایش اجتماعی
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در مورد این ره آورد اجتماعی امانت داری در جامعه می‌فرماید: «لا تَزالُ اُمَّتی بِخَیرٍ ما لَمْ یتَخاوَنُوا وَاَدُّوا الاَمانَةَ؛( وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج 9، ص 25) پیوسته امت من در خوشی و راحتی خواهند بود، مادامی که به همدیگر خیانت نورزند و امانتها را ادا کنند.»
